Oskar Kokoška

Njegov portret nekadašnjeg nemačkog kancelara Konrada Adenauera visi u kabinetu Angele Merkel, a njegovi ekspresionistički radovi koje su nacionalsocijalisti proglasili primerima degenerične umetnosti, nalaze se u značajnim muzejima i kolekcijama širom sveta. Oskar Kokoška (1886-1980) je, uz Gustava Klimta (1862–1918) i Egona Šilea (1890–1918), jedan od najpoznatijih austrijskih slikara 20. veka kome se često posvećuju što domaće, što inostrane retrospektive, a kustosima je sve teže da pronađu koncept koji do maksimuma eksploatisanog umetnika može pokazati iz svežeg ugla.

Za posetioca koji očekuje da će u bečkom Leopold muzeju naći još jednu klasičnu postavku slika Oskara Kokoške, sledi iznenađenje – iako se na izložbi „Ja u fokusu” može videti i tridesetak ulja na platnu i isto toliko crteža, litografija i ilustracija za različite publikacije, one stoje u specifičnom dijalogu sa jednom drugom vrstom umetničkog medija u kojem austrijski slikar igra ulogu modela insceniranog ispred fotografskog objektiva.

Kao malo ko iz umetničkih krugova posleratnog doba (uz jaku konkurenciju Pabla Pikasa), Kokoška je bio bespoštedan predmet opsesivne fotografske pažnje iz koje je nastala kolekcija od preko pet hiljada snimaka, koju je, dvadeset i četiri godine po slikarevoj smrti (2004), njegova udovica Olda poklonila arhivu bečke Akademije primenjenih umetnosti. To je upravo ona institucija koja je Kokošku zbog skandala oko izvođenja Hindemitove opere „Ubica, ženska nada” za koji je napisao libreto, 1909. izbacila sa studija.

Pored „tuđih” profesionalnih i amaterskih snimaka, u foto-dokumentaciji se nalaze i privatne fotografije istrgnute – ne samo u metaforičkom, već i bukvalnom smislu – iz porodičnog albuma. Zahvaljujući Oldi Kokoški, kolekcija može da se pohvali izvanredno dokumentovanim materijalom koji je poređan hronološki, uz obilje komentara i dodatnih detalja.

Oko 230 uglavnom crno-belih fotografija koje su za Leopold iz pomenute kolekcije odabrali kustosi Tobijas Nater, Franc Smola, Patrik Verkner i Bernardete Rajnhold, premotavaju rolnu biografskog filma Oskara Kokoške hronološki; vidimo ga kao dečaka razbarušene kose, obučenog u kratke pantalonice, kao đaka škole primenjene umetnosti koji je dizajnirao razglednice za čuvenu Bečku radionicu, kao vojnika austrougarske monarhije u kapetanskoj uniformi carskog petnaestog dragonskog puka (1915), kao slikara u češkom, engleskom, švajcarskom i američkom egzilu ali i kao čoveka koji radi publiciteta u poznim godinama pozira u kostimu čarobnjaka i – na užas pokojeg likovnog kritičara – kako za sina osnivača najtiražnijeg nemačkog tabloida „Bild” oslikava uskršnja jaja.

Svaka od zrelih etapa iz slikarevog života je ispraćena umetničkim radovima koji se vezuju za konkretne godine. Na fotografijama koje ga pokazuju pri slikanju, Kokošku vidimo sa izglancanim cipelama, u uštirkanoj košulji i sa zavezanom kravatom, ponekad i u sakou, ali uvek sa nezaobilaznom keceljom.

Oskar Kokoška je neočekivano rado stajao pred objektivom foto-aparata, sa lakoćom uskačući u poze i uloge koje su se od njega tražile. Neke od tako nastalih fotografija bi slao kolekcionarima i prijateljima kao božićne čestitke, a one snimljene na proputovanjima bi povremeno koristio kao podloge za svoje slikarske kompozicije, kao na primer u slučaju dužeg boravka u severnoj Africi (1928/29) tokom koga je svaki njegov korak budno pratio anonimni fotograf.

Kokoška napušta Austriju posle petodnevnog građanskog rata 1934. kao jedan od retkih umetnika koji se javno izražavaju protiv političkih dešavanja u zemlji. Četiri godine provodi u Pragu gde izrađuje portret čehoslovačkog predsednika Tomaša Masarika i tu se upoznaje sa svojom budućom suprugom Oldom. Sve jače se pozicionira protiv nacionalsocijalizma i počinje da se angažuje politički zbog čega ga 1938. izbacuju sa pruske akademije nauka.

Bračnom paru Kokoška uspeva da pobegne za London neposredno pred upad nemačkih trupa u Prag i britanska prestonica, uz Veneciju, Firencu i Berlin, postaje jedna od najvećih urbanih inspiracija za njegove „gradske portrete”. Oskar Kokoška postaje britanski državljanin i 1948. je sa 18 slika zastupljen na venecijanskom Bijenalu. Godinu dana kasnije je pozvan da predaje na nekoliko univerziteta u SAD, a MoMA mu istovremeno posvećuje opsežnu retrospektivu.

Povratak u Evropu 1953. označava početak drugačije kreativne faze za Oskara Kokošku, pre svega kao scenografa, esejiste i predavača koji naizmenično stvara na relaciji Švajcarska-Austrija. U Salcburgu od 1950-60 vodi letnju akademiju likovne umetnosti, a za operske produkcije u okviru salcburškog letnjeg festivala, kreira, pored scenskog dizajna, čak i kostime. Skice za Mocartovu „Čarobnu frulu” (1945) su izložene u Leopold muzeju, takođe i ulja na platnu koja prikazuju prepoznatljive arhitektonske dragulje Salcburga.