|
Muslimanski filozofi se dele u dve grupe,
istočnu i zapadnu;
istočnoj grupi pripadaju Alfarabi, Avicena i
Algazali, dok je u
zapadnoj grupi najznačajniji Averoes.
Alfarabi je pripadao bagdadskoj školi i umro je oko 950. godine;
on je pomogao islamskom kulturnom svetu da se
upozna sa
Aristotelovom logikom ali kad je reč o
klasifikaciji disciplina on
filozofiju svesno odvaja od teologije; čineći
je posebnim područjem
Alfarabi nije imao nameru da potkopa ili
uništi islamsku teologiju,
već se pre čini da je shematizaciju i logičku
formu stavio u službu
teologije.
Premda je očigledan neoplatonski uticaj na Alfarabija, u
dokazivanju božje egzistencije je koristio
aristotelovske
argumente. Pretpostavljajući da se stvari u
prirodi pasivno kreću,
a to je bila ideja koja se dobro uklapala u
islamsku teologiju, on
dokazuje da stvari moraju da dobiju svoje
kretanje od prvog Po-
kretača, ili boga. Stvari ovog sveta su
kontingentne, one ne
egzistiraju nužno, pa to znači da njihova
esencija ne uključuje i
njihovu egzistenciju a što se dokazuje
ukazivanjem na to da stvari
nastaju i propadaju. Iz toga sledi da su
stvari egzistenciju dobile
te, u krajnjoj liniji, mora postojati biće
koje egzistira nužno, su-
štinski, esencijalno, i koje je uzrok svih
kontingentnih (slučajnih)
bića.
Alfarabijev filozofski sistem je pod velikim uticajem
neoplatonizma, posebno neoplatonističkog
učenja o emanaciji na
koje se on poziva da bi pokazao kako iz
prvobitnog božanstva, ili
Jednog, proizlazi Um i Duša sveta, a da iz
njegovih misli ili
pojmova proizlazi kosmos, počevši od viših i
spoljašnjih prema ni-
žim i unutrašnjim sferama. Tela su sastavljena
od materije i
forme. Um čoveka je iluminiran (prosvetljen)
kosmičkim umom,
koji je čovekov delatni razum. Iluminacija
našeg uma objašnjava
činjenicu da naši pojmovi "odgovaraju
stvarima", budući da su
Ideje u bogu u isto vreme i primeri i izvori
pojmova u ljudskom
duhu i formi stvari. To učenje o iluminaciji
je povezano ne samo sa
neoplatonizmom nego i sa orijentalnom mistikom
budući da je i
sam Alfarabi pripadao sufističkoj školi.
Neosporno najveći mislilac u istočnom muslimanskom svetu bio
je Avicena, ili Ibn Sina (980-1037),
tvorac sholastičkog sistema u
|
islamskom svetu. Poreklom je bio Persijanac,
rođen u blizini
Buhare, stekao je obrazovanje na arapskom
jeziku i najznačajnija
dela napisao je na arapskom; u ranoj mladosti
izučava Kuran,
arapsku književnost, geometriju, pravo, logiku
a potom sam
studira teologiju, fiziku, matematiku i
medicinu pa već sa 16
godina radi kao lekar. Vodio je pustolovan
život: bio je vezir raznih
sultana, bavio se medicinom, ali se neprestano
bavio filozofijom,
neprestano pisao, bilo da se nalazio u zatvoru
ili na konju. U
pedeset i sedmoj godini je umro u Hamadanu;
njegovo glavno delo
je Aš-Šifa, u srednjem veku poznato
kao Sufficientiae (Dovoljnost)
i ono obuhvata logiku, fiziku (uključujući i
prirodne nauke),
matematiku, psihologiju i metafiziku.
Njegova podela filozofije na filozofiju u širem smislu (logika,
filozofska propodeutika, spekulativna
filozofija (fizika,
matematika i teologija) i praktičnu filozofiju
(etika, ekonomija,
politika) nije mnogo originalna; kada je reč o
metafizici, iako je ova
preuzeta od Aristotela i neoplatoničara, tu se
može govoriti o
svojevrsnoj originalnosti i samostalnosti.
Kada
su se pojedini delovi Aviceninog spisa pojavili u XII
stoleću na zapadu, oni su izvršili znatan
uticaj; tada se hrišćanski
svet po prvi put suočio sa jednim strogo
sastavljenim sistemom
koji je na neke mislioce ostavio snažan
utisak. Sve dok nije postala
dostupna Aristotelova Metafizika u celini, nije se znalo koje spise
treba pripisati Aristotelu a koje Aviceni:
Avicena je na latinsku
sholastiku uticao pitanjem o saznanju i
iluminaciji, pitanjem o
esenciji i egzistenciji i pitanjem o materiji
kao načelu
individuacije.
Algazali (1058-1111) je neko vreme predavao u Bagdadu i bio
protivnik Alfarabija i Avicene. U svom delu Maqasid, poznatijem
na Zapadu po svom latinskom nazivu Intentiones philosophorum
(Namere filozofa) on prikazuje filozofiju
svojih prethodnika i po
tom prikazu činilo se da se on sa ovima i
slaže; međutim, u delu
Destruktio philosophorum on svoje prethodnike kritikuje a to je
izazvalo kasnije kritiku Averoesa: Destructio destruktionis
philosophorum. Algazali je bio više no kritičar svojih
prethodnika:
on je bio poznati sufist i mističar i nakon
što se povukao iz
Bagdada živeo je u Siriji asketskim životom.
Kao svoj glavni
|
zadatak video je oživljavanje vere u smislu
misticizma. Oslanjajući
se na prethodne islamske izvore ali i na
neoplatonovsku tradiciju,
pa čak i judaizam i hrišćanstvo, Algazali je
izgradio jedan
svojevrsan personalistički sistem.
Kulturnu pretpostavku muslimanskog filozofiranja na Zapada
činila je islamska kultura koja se razvila u
Španiji u X stoleću i
koja je bila u to vreme superiorna u odnosu na
ono što se moglo
naći u zapadnom hrišćanstvu; najznačajniji
mislioc bio je Averoes
(ili Ibn Ružd, Komentator, kako su
ga zvali latinski sholastičari),
rođen je u Kordovi 1126, kao sin sudije.
Studirao je prava, medici-
nu, matematiku i filozofiju i potom je i sam
bio sudija, prvo u
Sevilji, a potom u Kordobi, da bi 1182. postao
kalifov lični lekar;
pavši u nemilost kalifa Al-Mansura biva
proteran sa dvora i
odlazu u Maroko gde i umire 1198. godine.
Averoes je bio ubeđen
da je Aristotelov genije vrhunac ljudskoga uma
i u tome se s njim
slažemo i Toma i ja; zato je veći deo svog
života posvetio pisanju
komentara Aristotela i oni se dele na (a) veće
komentare, u kojima
Averoes prvo navodi deo Aristotelovog teksta a
onda i svoj vlastiti
komentar; (b) manje, ili "srednje"
komentare, u kojima Averoes
iznosi Aristotelovo učenje, dodajući vlastita
objašnjenja i izvođenja
na takav način da nije uvek lako razlikovati
šta je Averoesovo a
šta je Aristotelovo, i (c) male komentare
(parafraze ili kompendija)
u kojima iznosi zaključke do kojih je došao
Aristotel, izostavljajući
dokaze i istorijska upućivanja; ovi komentari
su bili namenjeni
učenicima koji nisu bili kadri da dođu do
izvora ili većih
komentara.
Smatra se da je Averoes srednje komentare (b) sastavio pre
velikih komentara a isto bi se moglo reći i za
male komentare (c).
Postoje manji komentari (b) i kompendiji (c)
za čitav Aristotelov
Organon, i latinski prevodi svih triju vrsta komentara
za Drugu
analitiku, Fiziku, O nebu, O duši i Metafiziku. Osim
tih i drugih
komentara u latinskom prevodu, hrišćanski
sholastičari su imali i
Averoesov odgovor Algazaliju (Destructio
destructionis
philosophorum) kao i više spisa iz oblasti
logike, jedno pismo o
povezanosti apstraktnog uma i čoveka, spis o blaženstvu
duše, i
dr.
|
Averoes piše o tome kako postoji metafizički
sled stupnjeva koji
se proteže od čiste materije kao najniže
granice, do čiste delatnosti
(ili boga) kao najviše granice, a između tih
dveju granica su
predmeti (sastavljeni od mogućnosti i
aktuelnosti) koji čine
stvorenu prirodu (Natura naturata9). Prva materija, kao ekviva-
lent bića, kao čista mogućnost i odsustvo
svake determinacije, ne
može biti rezultat stvaralačkog čina; ona je,
večna, kao i bog. S
druge strane, bog izvodi i izaziva forme
materijalnih stvari iz
mogućnosti čiste materije, stvara umove, deset
na broju, spolja
povezane sa sferama, tako da se izbegava
Avicenina teorija o
emanaciji i isključuje stvarni panteizam; red
stvaranja ili
generacija stvari jesu determinisani.
Kada je reč o odnosu filozofije i teologije, Averoes je pošao od
stava da je Aristotel dovršitelj ljudske nauke
i pošto je
interpretirao Aristotela tako kao da ovaj
zastupa jedinstvenost
aktivnog uma i prihvata učenje o večnosti
materije, došao je do
zaključka da mora izmiriti filozofska
shvatanja sa pravovernom is-
lamskom teologijom (jer, bilo je i onih koji
su hteli da ga optuže za
jeres zbog njegove odanosti paganskom
misliocu). To "pomirenje"
Averoes je pokušao da ostvari teorijom o
"dvostrukoj istini". Nije se
tu radilo o tome da je nešto istina u
filozofiji a lažno u teologiji i
obratno, već je Averoes hteo da istakne kako
jedna i ista istina
saznaje jasno u filozofiji dok se alegorijski
izražava u teologiji.
Naučna formulacija istine se postiže jasno
jedino u filozofiji, ali se
ta istina izražava i u teologiji, ali na drugi
način. Slikovito
izlaganje u Kuranu izražava istinu na način
koji je razumljiv
običnom čoveku, onom neobrazovanom, dok filozof
skida
alegorijsku ljusku i tu istu istinu saznaje u
njenom "sirovom" obli-
ku, oslobođenu spoljašnjeg sjaja koji joj daje
njena predstava.
To
Averoesovo shvatanje odnosa filozofije i teologije koje nas
podseća na ono kasnije, Hegelovo, bilo je neprihvatljivo
za
pravovernog islamskog teologa; ali, nije
besmislena ideja da jedan
stav može biti istinit u filozofiji a da je
dijametralno suprotan stav
istinit u teologiji. Averoes je teologiju
podredio filozofiji i filozofiju
postavio za sudiju teologiji pa samo filozofi
mogu odlučivati koja
|
shvatanja treba interpretirati alegorijski i
na koji način ih treba
tumačiti. Averoes je mrzeo tradicionaliste
(kao što su i oni mrzeli
njega) i njegovo stanovište o ovom pitanju
dovelo je do zabrane
grčke filozofije i do spaljivanja filozofskih
dela u islamskoj Španiji.
|
|
|
|
|
Comments
Post a Comment