Negativna ontologija

Merab Mamardašvili (1930-1990) jedan je od najznačajnih ruskih filozofa druge polovine XX stoleća; oko njegovog dela će se tek razgoreti dijalog u budućnosti. Nakon završene srednje škole u Tbilisiju, filozofiju je studirao u Moskvi i diplomirao 1954. godine; nakon završenih postdiplomskih studija (1957) Mamardašvili počinje da radi u redakciji časopisa Вопросы философии gde 1961. objavljuje i svoj prvi rad Procesi analize i sinteze; iste godine odlazi u Prag i tamo boravi narednih pet godina kao urednik časopisa Problemi sveta i socijalizma, da bi narednih godina radio u raznim naučnim institutima u Moskvi i držao predavanja na psihološkom fakultetu MGU, u Insitutu filma, u Institutu za opštu i pedagošku psihologiju APN, kao i u raznim gradovima tadašnjeg Sovjetskog Saveza (Riga, Vilnus, Rostov-na-Donu); ta predavanja čine osnovu njegovog filozofskog nasleđa; godine 1970. doktorirao je u Tbilisiju gde je od 1980. naučni saradnik Instituta za filozofiju Akademije nauka Gruzije (Tbilisi). Za života Mamardašvili je objavio samo tri knjige: Forme i sadržaj mišljenja (1968), Klasični i neklasični ideal racionalnosti (1984) i Kako ja razumem filozo- fiju. Predavanja o Dekartu, Kantu, Prustu, kao i o istoriji antičke i savremene filozofije, objavljena su tek nakon njegove smrti i sva na osnovu magnetofonskih zapisa; izuzetak je Traktat o razvijajućem znanju (objavljen pod naslovom Strela vremena) koji je pisan u okviru projekta Insituta istorije prirodnih nauka i tehnike sredinom sedamdesetih godina. Među spisima Mamardašvilija treba izdvojiti: Kako ja shvatam filozofiju (1992), Kartezijanske meditacije (1993), Predavanja o Prustu (1995), Sopstvena neophodnost. Uvod u filozofiju (1996), Psihološka tipologija puta (1997), Simbol i svest. Metafizička razmišljanja o svesti, simbolici i jeziku (zajedno s A.M. Pjatigorskim) (²1997), Kantovske varijacije (1997), Predavanja iz antičke filozofije (1997), Moje iskustvo nije tipično (2000), Estetika mišljenja (2000). Osnovna tema u filozofiji Mamardašvilija je fenomen svesti i njen značaj za nastanak čoveka, kulture i saznanja. Svest on tumači kao kosmološku pojavu vezanu za same temelje bivstvovanja, a ontologiju svesti smatra bitnim momentom strukture savremene racionalnosti; ontologiju tumači konstruktivno kao graničnu formu misli i prakse. Njegovi počeci u filozofiji vezani su za istraživanje mišljenja kao samorazvijajuće organske celine čiji metod istraživanja treba da bude sadržajno- genetička logika. U početku je ta "logika" tražena eksplikacijom metoda izgradnje Marksovog Kapitala i stoga Mamardašvili posebno istražuje procese analize i sinteze "dijalektičkog totaliteta" (sistema), uzajamnu vezu forme i sadržajnog mišljenja, odnos logičkog i istorijskog u istraživanju sistema i dr. Rezultati tog istraživanja izloženi su u njegovom spisu Forme i sadržaji mišljenja (1968) gde se na tekstovima nemačke transcendentalno- kritičke filozofije nastoji izgraditi sadržajno-genetička logika kako bi se mogao demonstrirati sopstveni pristup savremenim problemima. Polazeći od čisto logičkih problema Mamardašvili ubrzo prelazi na probleme ontologije mišljenja, tj. na probleme izbora graničnih kategorija objašnjenja vezanim za fenomene miš- ljenja. On zauzima kartezijansku poziciju, tumačeći mišljenje kao stanje svesti. Ta pozicija je bitno opredelila stil i smer njegovih potonjih istraživanja pa je kategorija svesti postala centralna u njegovom daljem istraživanju. Smatrajući nemogućom pozitivnu teoriju svesti, pošto svest u svojoj intencionalnosti ne može biti shvaćena pomoću kategorija "predmeta" ili "stvari", Mamardašvili je rešenje video u razradi metateorije usmerene na jezičke i simboličke forme pomoću kojih se mogu zahvatiti određene strukture svesti. To je on odredio kao istorijsko-filozofsku metadeskripciju svesti, odnosno kao eksplikaciju i izdvajanje fun- damentalnih filozofskih pretpostavki strukture svesti; tako istorijsko-filozofski pristup biva drugi mogući pristup eksplikaciji problema svesti. Filozofiju on razume kao otvorenu kulturnu formu u kojoj se odvija eksperiment s graničnim formama i uslovima mišljenja. Rezultat tog eksperimenta, koji se vrši s nepo- srednim jezikom i materijalom mišljenja, jeste stvaranje formi koje otkrivaju nove forme mišljenja, čovekove samorealizacije i kulture. Realno polje filozofije jeste kontinuum filozofskih akata koji obrazuju određenu misaonu nužnost. Različiti filozofski sistemi nastaju kao posledica razvoja jezčke eksplikacije tih akata i njihove interpretacije. Tako Mamardašvili razlikuje "realnu filozo- fiju" i "filozofiju učenja i sistema" čiji predmet je "realna filozofija". Osnovna karakteristika realne filozofije kao njena ontološka crta jeste granična personalnost, egzemplifikacija i individualnost. Mamardašvili je pretpostavljao da samo u momentima individuacije i egzemplifikacije akata svesti kao realnih filozofskih akata zbiva se ontološko "predodređenje sveta". Razvijajući metod istorije filozofije kao metateoriju svesti Mamardašvili polazi od kritike Hegelove teorija saznanja i Hegelovog tumačenja istorije filozofije; pri tom kantovske apriorne forme i hegelovske sadržajne forme ne razmatra kao metodske strukture mišljenja pomoću kojih bi se mogli rešiti gnoseološki problemi koje je postavila klasična filozofija. Ovo rano delo Mamardašvilija važno je za razumevanje njegovih kasnijih spisa jer se tu tematizuje pojam forme koji zauzima jedno od centralnih mesta. U potonjim spisima on je pod pojmom forme mislio generativnu strukturu, "organ" misli, saznanja i kulture. Forma uvek kod njega pretpostavlja i neku neodređenost koja se može prevazići samo u egzemplificiranim aktima svesti. Sadržaji formi koji su neodređeni u aktima svesti uvek su istorični i u tom smislu slučajni, mada sama forma nije svodljiva na te sadržaje zato što u odnosu na te sadržaje ima tvoračku funkciju. Forma je tvoračka konstrukcija misli, smislova, doživljaja, ljudskih stanja. To je "dodatak" čovekovim spo- sobnostima, ono što stvara njegova granična stanja. Šezdesetih godina XX stoleća Mamardašvili se bavi analizom svesti u Marksovim delima i pokazuje da Marksova teorija implicitno sadrži u sebi neklasičnu koncepciju svesti, da se uvođenjem pojmova prakse, ideologije, nadgradnje kod Marksa odvija suštin- sko transformisanje polja klasične ontologije i epistemologije; on pri tom pokazuje kako uz pomoć tih kategorija Marks zalazi van okvira refleksivne konstrukcije samosvesti koju su postavili Dekart i nemačka klasična filozofija. Poseban značaj dobija izokrenuta forma; tom kategorijom Mamardašvili ukazuje na svoj- stva i strukture svesti, koje je nemoguće dokučiti na nivou akata refleksije. Svojstvo izokrenute forme je u izokretanju sadržaja pri čemu ovaj biva direktno nesaznatljiv. U predavanjima o antičkoj filozofiji, o Dekartu (Kartezijanske meditacije), o Kantu (Kantovske varijacije), Mamardašvili analizira aparaturu filozofske misli kao jezik "realne filozofije" iza kojeg stoje određeni fenomeni svesti i struktere mišljenja. S jedne strane, to su uvek egzemplificirani akti svesti ovih ili onih mislilaca i filozofa, a s druge, to su akti u kojima se kristališu izvorne strukture evropskog mišljenja. Platonova teorija sećanja kao i teorija ideja, Dekartov princip cogitoa i teorija neprekidnog stvaranja, Kantove apriorne forme i princip inteligibilnosti, Marksova koncepcija preokrenutih formi svesti i pojam prakse – to su filozofske paradigme koja određuju tumačenje fenomena svesti i u znatnoj meri konstituišu ontološko polje filozofije i evropske racionalnosti. Razlika klasičnog i neklasičnog tipa racionalnosti jedna je od specijalnih tema istraživanja Mamardašvilija čiji se interesi nisu ograničavali samo problemima istorije filozofije; zahvaljujući izuzetno širokom i temeljnom obrazovanju on je dao izuzetan doprinos u oblasti gnoseologije, socijalne filozofije, metodologije psihologije, psihoanalize, teorije literature kao i teorije umetnosti. U preda- vanjima o Prustu Mamardašvili analizira roman U potrazi za izgubljenim vremenom kao delo u procesu proizvođenja, delo koje proizvodi samo sebe, u kojem smisao nije unapred zadat od strane autora već se uspostavlja tokom stvaranja samog dela. Sama forma romana ovde se javlja kao organon svesti koji čitaocu omogućuje da sam sebi položi račun o sopstvenim doživljajima i da ih dovede do svesti. Izvornu, bivstvenu strukturu svesti Mamardašvili je smatrao simboličnom. Simbol, za razliku od znaka, ne pretpostavlja neposredno referenta, već ukazuje na bivstvenu strukturu a ne na predmetne sadržaje svesti. Simboli su oruđa svesti, strukture koje menjaju načine svesnog života, ono pomoću čega se formiraju granični pojmovi kao, simbol smrti. Na drugi način, oni se mogu organizovati hijerarhijski ili polistrukturno. Svest nije homogena, nju je nemoguće redukovati na neko određenu strukturu. Različite strukture svesti slažu se jedna na drugu, samooblikuju se u semiotičkim procesima, ali i projektuju sebe na druge strukture kao na ekran. Svojstvo "ekranizovanja" stvara iluziju refleksivne objektivacije svesti, što podrazumeva svođenje složene strukture svesti na predmetne sadržaje. Sekundarne strukture svesti, koje nose u sebi iskonske strukture u izokrenutom obliku, mogu se proizvoditi, omasovljavati, umnožavati, reprodukovati. Kad proizvođenje svesti postane masovno, ono stvara opasnost fragmentarizovanja, odvajanja od genetskih struktura. Odgovornost intelektualca i filozofa danas se sastoji u "obaveznosti forme", u naporu da se ost- vare svrhoviti akti autora koji u sebi čuvaju inteligibilnu formu mišljenja koju potom mogu da očuvaju i reprodukuju u oblasti kulture. Druga opasnost koju je razmatrao Mamardašvili sadržana je u antropološkoj katastrofi do koje dolazi uništavanjem inteligibilnih formi civilizacije, kulture, jezika, ontološke strukture svesti. Mamardašvili je čoveka tumačio kao mogućnost, kao poten- cijalnost samoostvarenja. Nastajanje i samoostvarenje čoveka nemoguće je izvan inteligibilnog prostora koji omogućuje samorealizaciju, kao i bez napora samog čoveka da dospe do pouzdanih temelja svesti. Situaciju antropološke katastrofe Ma- mardašvili opisuje uz pomoć tri K (Kartezijus, Kant, Kafka); reč je o uspostavljanju principa izvesnosti čoveka u svetu u aktu "Ja jesam", zatim o postavljanju ontološke osnove racionalnosti i o situaciji apsurda kad se ne ispunjava ono što je dato s prva dva principa (evidentnost, formalna inteligibilnost). U ovom trećem slučaju, koji reprezentuje Kafka, javlja se "zombi-situacija", simu- liranje onog što je odavno mrtvo; proizvod toga je stranac, neopisivo biće. Problem čovekove biti sastaju se u tome što ona nije nikad unapred zadata budući da proizvođenje svake situacije podrazumeva iskonske čovekove napore.