Kontrareformacija

Našavši se pod pritiskom novih pogleda koje su izneli Luter i njegovi sledbenici, katolička crkva nije mirovala: počela je da razvija nove metode i nova sredstva kako bi povratila izgubljeno; taj pokret, koji se odvijao sredinom XVI stoleća dobio je tek 1776. naziv kontrareformacija. Ovaj naziv u prvi mah ukazuje na konzervativnu reakciju protiv reformi koje je predlagao Luter, ali će se ubrzo videti da su stvari u osnovi daleko složenije. Katolička crkva je u tom trenutku tražila puteve konsolidovanja svojih redova kroz učvršćivanje svoje ideologije a kroz intenzivnu kritiku slabosti koje je ispoljio protestantizam. Kontrareformacija je imala doktrinarni karakter: kritikovala je greške protestanata i nas- tojala da formuliše pozitivno učenje katolika; svemu tome doprinosio je i "vojnički" karakter novog reda koji je 1540. osnovao Ignacije Lojola kao i 1542. uspostavljena rimska Inkvizicija koja se pozabavila sveobuhvatnom zabranom nepodobnih spisa. Vezu između "katoličke reformacije" i "kontrareformacije" čini obnovljeno papstvo koje je i inicijator kontrareformacije i pobornik toga da se religiozne sile počnu služiti političkim sredstvima, te su odluke Tridentskog koncila za pape bile sredstvo koje će u rukama jezuita postati moćan instrument za sprovođenje volje katoličke crkve.     Oba ranije pomenuta pojma katolička reforma i kontrareformacija imaju svoje opravdanje jer obeležavaju dva aspekta jedne iste pojave; oba ova događaja teku paralelno i ne mešaju se; katolička reforma podrazumeva samorefleksiju crkve u odnosu na ideal unutrašnje duhovne obnove, dok kontrareformaci- ja jeste reakcija na reformaciju, nastojanje da se katolička crkva utvrdi kroz borbu protiv protestantizma.     Godinu dana pre smrti Lutera, 1545, otvoren je u severnoj Italiji Tridentski koncil (sabor), koji je s prekidima (1548-1551; 1552-1561) trajao do 1563. godine (bez prisustva protestanata za koje se verovalo da će prisustvovati ovakvom crkvenom skupu). Sabor je dugo bio očekivan, čak je i Luter pomišljao na jedan "hrišćanski i slobodan" sabor; papa Pavle III (1534-1549), inače veliki mecena iz porodice Farneze, koji je poverio Mikelanđelu radove na dovršenju kupole crkve Sv. Petra u Rimu, sazvao je još 1536. sabor crkvenih velikodostojnika, ali se u Vićenci 1539. pojavilo svega njih pet pa je isti bio odložen i sazvan ponovo 1545. da bi 13. decembra bio otvoren u Tridentu pod predsedništvom tri papska legata i u prisustvu prelata i generala katoličkih redova; predstavnici univerziteta su samo prisustvovali ali nisu mogli učestvovati u radu.     Tridentski sabor je radio na definisanju katoličkih dogmi i na reformi crkve. Na četvrtom zasedanju 1546. odlučeno je da se apostolske tradicije moraju poštovati kao i Sveto pismo čiji je kanon tada takođe utvrđen. Glavni zadatak Sabora bio je odbrana tradicije jer je reformacija upravo nju napala tvrdnjom da ona za hrišćane nije obavezna nego samo Sveto pismo (priznanje samo Svetog pisma i davanje za pravo protestantima – značilo bi raspuštanje katoličke crkve). Sabor je, iako radeći s prekidima, odredio jasan stav crkve spram Svetog pisma (Vulgata, latinski prevod Biblije kanonizovana je konačno tek 1546), uloge vere i čovekovih dela u čovekovom spasenju i sedam svetih tajni (sakra- menata). Sabor je doneo niz važnih odluka kojima je ušvršćena katolička crkva: reformisana je njena hijerarhija, doneta odluka da svaka katedralna crkva mora imati svoj seminar; osnovan je niz crkvenih redova a među njima će najznačajniji biti Jezuitski (1540) koji će pod neposrednim nadzorom pape pored intenzivne propove- dničke i misionarske aktivnosti početi da se bavi i obrazovnim ra- dom stvarajući veliki broj kolegija u kojima će se obrazovati evropska elita; radi zaštite od crkvi stranih učenja osnovan je 1542. Sveti oficijum, a nekoliko godina kasnije (1571) Index librorum prohibitorum, popis zabranjenih knjiga koje su vernicima katoličke crkve zabranjene za čitanje (danas obuhvata i neku štampu, časopise, publikacije, filmove, pozorišne predstave); zabrana je obuhvatala nekanonizovane verzije Svetog pisma, jeretičke, nereligiozne i antireligiozne publikacije i dela, knjige i napise protivne dogmi, erotička a od 1949. i marksistička dela.     Dalekosežni značaj sabora u Tridentu bio je pre svega u tome što je on (a) zauzeo jasan doktrinarni stav naspram teza protestanata i što je (b) obnovio konstituciju crkve dajući jasna pravila o obrazovanju i ponašanju sveštenstva. Sa ovog crkvenog sabora jasno su bile upućene kritike protiv nemoralnosti sveš- tenstva s kraja srednjeg veka i u vreme renesanse i iznet stav da crkva mora biti zaštitnik duše i najviši zakon njenog spasenja.     U dokumentima samog sabora tomistička i sholastička terminologija, kao i njihove koncepcije, korišćeni su umereno i oprezno, jer je kriterijum ovog skupa bila vernost crkvi a ne vernost sholastičkoj teologiji. Na ovom saboru data su rešenja o opravdanju vere, o postupcima, predestinaciji, o tajnama (koje su protestanti hteli da svedu na krštenje i pričešće), a bila je utvrđena i doktrina o transsupstantivnosti pričešća (po kojoj se hleb i vino pri pričešću preobražavaju u telo i krv Hristovu). Ako je Luter govorio o konsupstancijalnosti (što je podrazumevalo nepromenjenost hleba i vina, mada se u njima osećalo prisustvo Hrista), a Kalvin o simboličkom smislu pričešća, ova odluka Sabora govori o trijumfu tradicije a čitavo nastojanje Tridentskog sabora o restauraciji katoličanstva i sholastičke misli što će svoj najviši izraz imati u obnovi sholastike u Španiji tokom XVI stoleća.