Savremeni slikarski pravci

Osnovni problem ovog istraživanja jeste utvrđivanje načina na koji posmatrač doživljava umetnička dela koja pripadaju različitim pravcima u istoriji umetnosti. Neposredna inspiracija za istraživanje bila je studiozna analiza nastanka i razvoja glavnih slikarskih pravaca prve polovine XX veka koje, u svojoj knjizi Slikarski pravci XX veka izlaže Lazar Trifunović, jedan od naših najistaknutijih poznavalaca moderne umetnosti. Objašnjavajući razvoj glavnih pravaca u modernom slikarstvu, Trifunović iznosi hipotezu da se njihovi koreni mogu pronaći u delima tri ključna slikara post-impresionizma: Gogena, Sezana i Van Goga, te da se razvoj slikarstva u prvoj polovini XX veka može pratiti kroz sledeće tri razvojne “linije”:       1) Sezan – kubizam – neoplasticizam – suprematizam, za koju je karakteristično intenzivno bavljenje formom i tendencija ka geometrizaciji,       2) Van Gog – ekspresionizam - apstraktni ekspresionizam /enformel, za koju je karakteristično korišćenje boje kao osnovnog sredstva izražavanja.       3) Gogen - fovizam, za koju je karakteristična simbolička upotreba čiste boje i ukidanje treće dimenzije.  Sezan (Cézanne), Van Gog (van Gogh) i Gogen (Gauguin) su potekli iz impresionizma, pravca koji prvi u istoriji zapadnog slikarstva prekida sa tradicijom “objektivnog”, podražavajućeg, mimetičkog predstavljanja stvarnosti u slikarstvu. Umesto toga, impresionisti, a kasnije i njihovi sledbenici, teže da kroz sliku izraze svoj subjektivni doživljaj stvarnosti, da je predstave prelomljenu kroz ličnu umetničku prizmu. Da bi izrazili svoj nepostojan i promenljiv čulni utisak o svetu, impresionisti se služe novom slikarskom tehinikom: kratkim potezima nanose na platno mrlje čiste boje, svetlosnim kontrastima deformišu oblike, rastaču i razobličuju forme. U svojim slikama oni nagoveštavaju tendenciju dekonstukcije predmeta, zajedničku za većinu slikarskih pravaca prve polovine XX veka.  Sezan - kubizam - neoplasticizam - suprematizam       Prvu grupu, koju Trifunović razlikuje, čine slikarski pravci na koje je presudan uticaj imalo stvaralaštvo Sezana. Njihova zajednička karakteristika jeste naglašavanje strukturalnog, konstruktivnog aspekta slike, odnosno, tendencija postepene transformacije formi putem geometrizacije.       Sezan nastavlja proces dekonstrukcije predmeta koji su započeli impresionisti, ali na drugačiji način. On pokušava da rekonstruiše stvarnost predstavljajući je pomoću osnovnih geometrijskih oblika - kupe, lopte i valjka, odričući se tradicionalne perspektive, nastojeći da predmet istovremeno prikaže iz više različitih uglova, čime se on deformiše, krivi, rasteže i skuplja.       Direktno inspirisani Sezanom, kubisti nastavljaju da se bave formom na geometrijski način, zanemarujući klasičnu perspektivu; geometrijska strukturacija slike osnovna je karakteristika njihovih dela. Pikaso (Picasso), Brak (Braque) i Gris (Gris) sistematski i metodično menjaju i izobličuju predmet, prikazujući ga kao skup faseta – geometrijskih površina oštrih uglova, istovremeno iz mnoštva različitih perspektiva. Oblici iz stvarnost tako bivaju izlomljeni, deformisani i ponekad transformisani do neprepoznatljivosti. U početnoj fazi kubizma (analitički kubizam), uloga boje je gotovo zanemarena: kubističke slike su monohromatska geometrijska poigravanja formama i kompozicijom.       Kubizam dalje inspiriše razvoj apstraktnog konstruktivizma, koji se ostvaruje u potpunosti u delima Mondrijana (Mondrian) i Maljeviča. Osnivač neoplasticizma, Pit Mondrijan, preuzima analitički metod kubista i u svojim delima se takođe bavi dekonstrukcijom predmeta, ali na nešto drugačiji način. On teži da simplifikuje i “prečisti” početni motiv iz stvarnosti, liši ga svega idiosinkratičnog, da bi izrazio ono što je u njemu opšte i univerzalno. U svom stvaralačkom procesu, on polazi od motiva iz prirode, predstavljajući ga jasno i gotovo realistično, a zatim ga u nizu slika, postepenim redukcijama, uprošćavanjima, transformacijama, pretvara u jakom linijom omeđene oblike nalik geometrijskim figurama, u kojima je forma predmeta još uvek prepoznatljiva. Daljom redukcijom Mondrijan dolazi do potpune apstrakcije: uravnoteženih kompozicija horizontalnih i vertikalnih traka, pravilnih četvorougaonih geometrijskih površina, kontrastnih, čistih boja (crvene, plave, žute, bele, crne). Koristeći najjednostavniji, geometrijski čist, “plastični” izraz, on predstavlja ono što je opšte i univerzalno, “nadindividualno” u prirodi.       Maljevič, osnivač suprematizma, na drugačiji način u svom delu integriše uticaje kubizma. Iza njegovih bespredmetnih kompozicija, lišenih svake referencijalne funkcije stoji umetničko-filozofska teorija o idealnom odnosu energija na slici, čiji su nosioci čiste forme i čiste boje. Tendencija da se eliminiše konkretan predmet i da se slikarski izraz putem čistih geometrijskih formi u Maljevičevom slikarstvu dovedena je do vrhunca.  Van Gog - ekspresionizam - apstraktni ekspresionizam       Začetnikom ekspresionističke struje u slikarstvu smatra se Van Gog. Korišćenje boje kao osnovnog izražajnog sredstva i naglašavanje njene ekspresivne funkcije, karakteristično za njegovo stvaralaštvo, postaje uzor i inspiracija mnogim modernim umetnicima i osnovno obeležje čitavog ekspresionističkog pravca u slikarstvu. Širokim potezima, Van Gog nanosi na platno čiste boje, često direktno iz tube; pomoću kontrasta postavlja osnovnu kompoziciju i organizuje sliku; boja je za njega simbol ljudske sudbine i sredstvo izražavanja najdubljih umetnikovih osećanja i doživljavanja (Trifunović, 1989).       U nordijskom slikarstvu, preteča ekspresionizma je Edvard Munk, u čijim sablasno mračnim kompozicijama, nekada pretežno tamnih tonova, a nekada jakog, gotovo agresivnog kolorita, boja takođe ima ekspresivnu funkciju.       Upotreba boje u Van Gogovom i Munkovom slikarstvu ostvarila je ključan uticaj na nemačke ekspresioniste, koji u svojim delima žele da predstave sopstveni doživljaj društvene stvarnosti i sa njim povezane bunt, strah i uznemirenost. Jakim, čistim bojama i oštrim potezima ekspresionisti prikazuju stvarnost prenaglašeno iskrivljenom i deformisanom, stvarajući uznemirujuće kompozicije, želeći da ovim surovim i sirovim izrazom razbude i uzdrmaju posmatrača (Trifunović, 1989).       Dalja evolucija ekspresionističke struje u slikarstvu nastavlja se u delu Kandinskog, začetnika apstraktnog slikarstva i glavnog predstavnika apstraktnog ekspresionizma. Kroz potpuno apstraktne kompozicije, bez elemenata koji referiraju na konkretne objekte iz stvarnosti, Kandinski želi da ostvari apsolutnu umetničku slobodu izražavanja. Kao i kod ekspresionista-prethodnika, boja je osnovno izražajno sredstvo, a da bi njome u ovim bespredmetnim kompozicijama izrazio sopstvena stanja, doživljavanja, osećanja, Kandinski razvija složen sistem metafora: zeleno je duhovno gašenje, belo ćutanje koje nije mrtvo, a crno večito ćutanje bez mogućnosti i nade (Trifunović, 1989). Na njegovim slikama boje, dakle, nisu spontano i proizvoljno prolivene na platnu, već su korišćene planski, u funkciji strukturisanja kompozicije i postizanja idealne likovne i značenjske ravnoteže.       Jedan od pravaca koji se razvija u okviru apstraktnog ekspresionizma u slikarstvu je enformel, odnosno slikarstvo akcije, čiji je predstavnik Džekson Polok (Pollock). Za razliku od Kandinskog i ranih ekspresionista, kod kojih je nosilac umetnikove ekspresije slika, odnosno, proizvod umetničkog stvaranja, u slikarstvu akcije sam čin stvaranja ima ekspresivnu funciju. Slikanjem se, kroz proces potpuno spontanog, nekontrolisanog oslobađanja bujice umetnikovih osećanja, postiže stapanje umetnika sa umetničkim delom. Koristeći čitavo svoje telo i druge alate, neuobičajene za slikarstvo (mistrije, štapove, mlazeve tečnosti), umetnik nanosi na platno i razmazuju boje i druge materijale (staklo, pesak). Rezultat ovakavog procesa slikanja su nestruktuirane, apstraktne kompozicije velikih dimenzija, kojima dominiraju bojene mrlje, a linija se potuno gubi.  Gogen – fovizam       Treća razvojna struja u slikarstvu, po Trifunoviću, počinje od Gogena, koji ima presudan uticaj na nastanak i razvoj fovizma. Prema značaju koji boja, kao likovno izražajno sredstvo ima u njegovim delima, Gogen je srodan ekspresionistima. Za njega je ona simbol - beskonačnosti, harmonije, stvaranja, utehe, hrabrosti, itd. Perspektivu, kao i postepene prelaze između svetlog-tamnog, Gogen zanemaruje usled tendencije da sliku svede na dvodimenzionalne površine čiste boje, a veliki značaj pridaje i linearnim elementima, kojima ograničava široke bojene površine i oblikuje figure.       Karakteristike, tipične za Gogenova dela, kao što su upotreba čiste boje i simboličko značenje koje joj se pridaje, kompozicija koja se sastoji od bojenih površina oivičenih jakom linijom kojom se oblikuju predmeti i gotovo dvodimenzionalni prostor na slici, prepoznatljive su i na fovističkim slikama. Čistim bojama, fovisti žele da izraze na platnu vedrinu i radost življenja. Korišćenjem neutralnih tonova (neutralnih bojenih površina) i linearnih kolorističkih znakova, oni stvaraju harmonične kompozicije bojenih površina - pojačavaju i smanjuju intenzitet boja i uravnotežavaju njihove međusobne odnose.       Trifunovićeva razvojna klasifikacija slikarskih pravaca u dobroj meri je saglasna sa analizama drugih istoričara i teoretičara umetnosti (cf. Read 1959, Arnason, 1968). Podudarnost tih kategorizacija počiva na činjenici da većina autora uočava objektivne, formalne i sadržinske, sličnosti i razlike među slikarskim delima. Na primer, Van Gog i ekspresionisti koriste grube poteze, nanose čiste i jarke boje, a teme su u većini slučajeva asocirane za tmurne emocije, dok sa druge strane, Sezan i kubisti koriste strogo geometrizovane forme, manje zasićene boje itd. Ovaj rad predstavlja pokušaj empirijske evaluacije i specifikacije zapažanja, intuicija i hipoteza koju nudi istorija umetnosti (npr. Trifunović). U tu svrhu ponudićemo jednu empirijsku, subjektivnu, tj. psihološku kategorizaciju slika koje pripadaju različitim pravcima XX veka. Pre nego što izložimo samo istraživanje, u narednom delu rada prikazaćemo neke pokušaje empirijskog (operacionalnog) definisanja subjektivnog doživljaja slike.