|
da je ljudski um odgovarajući i jedini
instrument za rešavanje
problema čoveka i društva.
Kao
što je Njutn tumačio prirodu i utvrdio obrazac za slobodno,
racionalno i bezpredrasudno istraživanje
sveta, tako čovek treba
da upotrebi svoj um za tumačenje moralnog,
religioznog,
društvenog i političkog života. Ovo poslednje
moglo bi važiti i za
mislioce srednjeg veka, ali mislioci
prosvetiteljstva imaju u vidu
um koji nije sputan verovanjem u otkrovenje
ili potčinjavanje
autoritetu, pokoravanje običajima i
institucijama.
U
društvenoj i političkoj oblasti mislioci prosvetiteljstva su
nastojali da otkriju racionalni temelj
političkog društva; duhu
Prosvetiteljstva pripada i Hjumova ideja da je
nauka o čoveku
potrebna kao dopuna nauci o prirodi.
Prosvetiteljstvo nije
humanistička reakcija protiv novog razvoja
nauke ili prirodne filo-
zofije (koji je počeo naučnom fazom
renesanse), već je proširivanje
naučnog shvatanja na samog čoveka i spoj
humanizma
(karakterističnog za prvu fazu Renesanse) s
ovim naučnim
shvatanjem.
Sve
ove mislioce povezivala je zajednička borba protiv
političkog autoritarizma, protiv mračnjaštva i
tiranije; filozofiju su
videli kao instrument oslobađanja,
prosvećivanja i društvenog i
političkog napretka. Oni su bili racionalisti
u modernom smislu,
slobodni mislioci s dubokim poverenjem u moć
uma da pospeši ono
što je najbolje za čoveka i društvo, a s verom
u štetne posledice ek-
lezijastičkog i političkog apsolutizma.
Ako
su veliki sistemi XVII stoleća utrli put filozofiji
prosvećenosti, u XVIII stoleću ne nalazimo
velike filozofe koji
izgrađuju originalne, uzajamno inkompatibilne
metafizičke
sisteme; srećemo relativno veliki broj pisaca
koji veruju u progres,
koji su ubeđeni da će "prosvetiteljsatvo"
ako se zahvaljujući fi-
lozofiji proširi, obezbediti čoveku napredak
njegovog moralnog,
društvenog i političkog života. Ako njihova
dela nisu bila
Dekartovog ranga, zahvaljujući stilu kojim su
pisana, bila su
veoma uticajna i u Francuskoj doprinela
dizanju Revolucije;
filozofi Prosvećenosti izvršili su trajan
uticaj na formiranje liberal-
nog duha, i na razvitak svetovnog pogleda.
|
U Engleskoj su Lokova dela doprinela stvaranju
filozofske
orijentacije poznate kao deizam. Deisti su težili tome da
hrišćanstvo svedu na prirodnu religiju; iako
su verovali u boga
nastojali su da hrišćanske dogme svedu na
istine koje mogu da se
utvrde razumom, te da ospore jedinstven i
natprirodan karakter
hrišćanstva i božju čudotvornu intervenciju u
svetu. Kao što je
filozofija prva na mesto teološke apstrakcije
postavila prirodno
pravo, a moralna filozofija na mesto božijih
naredbi stavila
moralne stavove koji slede iz čovekove prirode
tako je deizam
crkvenoj dogmatici suprotstavio prirodnu
religiju. Poistovećivanje
prirodnog i racionalnog koje se provlači kroz
sve prosvetiteljstvo u
deizmu zadobija krajnje jasnu formu. Kao što
je filozofija prava na
mesto teološke apstrakcije postavila prirodno
pravo, a moralna
filozofija na mesto božijih naredbi stavila
moralne stavove koji
slede iz čovekove prirode tako je deizam
crkvenoj dogmatici
suprotstavio prirodnu religiju.
Poistovećivanje prirodnog i racio-
nalnog koje se provlači kroz sve
prosvetiteljstvo u deizmu zadobija
krajnje jasnu formu. Među deistima bili su
Džon Toland (1670-
1722), Metju Tindal (1656-1733) i Vikont
Bolingbruk (1678-1751);
među protivnicima behu Samjuel Klark
(1675-1729) i biskup
Batler (1692-1752), dok su u Francuskoj bliski
deističkim idejama
bili Didro (1713-1784) i Volter (1694-1778).
Nezakoniti sin irskog katoličkog sveštenika, Džon Toland
(1670-1722) najveći je predstavnik religiozne
filozofije u vreme
prosvetitieljstva; za njega je slobodno
izražavanje misli uslov
afirmacije istine; niko ne treba da bude
proganjan zbog svojih
uverenja; zalažući se za religioznu
toleranciju i slobodu izraža-
vanja, Toland nastavlja Lokovu tradiciju, ali
time što religioznu
toleranciju proširuje i na ateiste, ide dalje
od Loka. Toland traži da
se proširi ne samo područje spoljašnje već i
unutrašnje slobode;
traži oslobađanje od svih autoriteta kojima
ljudi sputavaju svoju
misao; ako je Lok smatrao da mogu postojati
stavovi koji su iznad
razuma, Toland ide i dalje i tvrdi da religija
u potpunosti mora da
počiva na razumu. U tom pogledu njegov je
prethodnik otac
deizma, Herbert Čerberi (1581-1648), koji se u
knjizi De veritate
(1624) zalagao za prirodnu, filozofsku
religiju; smatrao je da duša
u sebi sadrži određen broj opštih istina koje
su zajedničke svim
|
ljudima i da stoga poseduje prirodni instinkt
s obzirom na
religijske probleme iz kog se može izvesti niz
urođenih znanja o
prirodi božanstva koja čine sadržaje religije
razuma i prirodne
religije. Time se on zapravo suprotstavlja
Hobsu koji se čuvao da
religiozne predstave proglasi sujeverjem te je
više bio sklon tome
da njihovo uzdizanje na stepen religije stavi
u nadležnost države;
Herbert je smatrao da pravi religiozni duh
treba tražiti u jed-
nostavnim i prirodnim istinama, dok je sve što
se kasnije zbivalo u
istoriji video kao zablude i obmane. Ovo
uzdizanje nad sve crkvene
dogme našlo je protivnike kako među filozofima
tako i među
ortodoksnim teolozima pa je Herbert ubrzo
(zajedno sa Hobsom i
Spinozom) uvršćen u tri velika obmanjivača.
Iako
je engleski deizam izvršio bespoštednu kritiku teorijskih
vrednosti pozitivnih dogmi, on se nikad nije
pretvorio u sredstvo
revolucionarne agitacije, kao što se to desilo
u Francuskoj.
Engleski mislioci su pravo na slobodu misli
tražili samo za
određen društveni sloj koji je usled svog
naučnog obrazovanja bio
blagonaklon i umeren u sprovođenju političkih
zahteva. Tako je u
Engleskoj razlika između obrazovanih i
neobrazovanih, do koje je
dovelo prosvetiteljstvo, dobila religiozno
tumačenje. Za obrazovane
deizam je zahtevao neograničenu slobodu
mišljenja oslobođenu
veroispovednih dogmi pa je Toland počeo da
pravi razliku između
ezoteričkog i egzoteričkog učenja, između
religije razuma (za
obrazovane) i pozitivne religije (za mase).
Ubrzo je došlo do stapanja deizma i prirodno-naučnih učenja te
epohe; treba pri tom imati u vidu da tu i nije
reč o istinskim
prirodnim naukama već o jednom polumističnom
tumačenju
prirode spram kojeg deizam ima pomirljiv stav
pa je u početku pre
reč o jednom rasplinutom panteizmu no o
preciznom učenju o
božijoj ličnosti. Toland nauku još uvek shvata
u duhu italijanske
filozofije prirode a ne kao egzaktno
istraživanje; u pismima
pruskoj kraljici Sofiji Šarloti (1704) hvali
svrhovitost, lepotu i
harmoniju prirode i ti pojmovi kod njega su
identični s pojmom
boga; bez obzira na to što smatra da materija
poseduje duševnu
moć i teleološku snagu, Tolandovo učenje, po
uzoru na italijansku
filozofiju prirode, jeste svesno obnavljanje
hilozoizma jonskih
fizičara.
|
Nesumnjiv značaj Tolanda jeste u podsticanju
radikalne kritike
pozitivne religije, pa tako i hrišćanstva
(Entoni Kolins, Tomas
Vulston); njegovi sledbenici, proglašavajući
sebe za slobodne
mislioce, kritikuju istorijska svedočanstva,
na koja se dotad
oslanjalo hrišćanstvo (otkrovenje, proroštva,
čuda), i priznaju samo
čisto moralno hrišćanstvo, učenje o bogu i
besmrtnosti čovekove
duše – hrišćanstvo koje se u potpunosti može
poistovetiti s
religijom razuma kako su ovu mislili Herbert i
Šeftsberi. U tom
obliku engleska filozofija religije, kao
deizam, delovala je u
Francuskoj i krajevima nemačkog govornog
područja; to beše
forma religiozne svesti koja je za svoj cilj
imala moralno usavrša-
vanje; to je racionalizam Metju Tindala
(1656-1733) koji se
zasnivao na uverenju da su sve pozitivne
religije samo deformacija
prvobitnih oblika prirodne religije zajedničke
svim ljudima,
deformacije koje su posledica istorijskih
događaja, ali u daleko
većoj meri izmišljotina sveštenstva, dok je
hrišćanstvo samo po-
kušaj rađanja prirodne religije, istina
neuspeo zbog mnogo
preostalih primesa ranijih religija. U
Nemačkoj racionalizam se
razvijao u senci prirodnih nauka i mehanike;
misao se u vreme
prosvećenosti usmerava na univerzalno i opada
interes za
poznavanje pojedinih činjenica. Uprkos svog
eklekticizma, između
Lajbnica i Kanta, Gothold Efraim Lesing
(1729-1781) je najveći
stvaralački um nemačke filozofije tog vremena;
on je nemačku
filozofiju uputio u smeru moralnog idealizma
koji je potom bio bit
nemačke filozofije i nemačke poezije. Ako je
deizam rušio
hrišćanstvo kidajući na delove Bibliju, Lesing je nastojao da
pokaže kako je hrišćanstvo starije od knjiga
budući da je Biblija
samo jedna njegova faza. Nemačko
prosvetiteljstvo je više od onog
koje se propovedalo u Francuskoj i koje je
svojom
revolucionarnošću dovelo samo do Rusoa a
praktično do raskida sa
istorijom.
Neće
se pogrešiti ako se kaže da je vreme prosvećenosti jedno
optimistično vreme i ako prosvetiteljstvo i
nije bilo jedinstveni
kulturno ideološki pokret, krajem XVII i tokom
XVIII stoleća
imalo je vladajući položaj; ono se formira na
tlu različitih tradicija
i u svakoj zemlji ima specifičan karakter ali,
svima je zajednička
vera u ljudski razum koji treba da obezbedi
progres čovečanstvu;
|
kult razuma podrazumeva zaštitu naučnog i
tehničkog saznanja
kao oruđa za preobražaj sveta; to je vreme
verske tolerancije,
zaštite čovekovih prirodnih prava kao
građanina, napuštanja
dogmatskih metafizičkih sistema koji se ne
mogu praktično
proveriti; konačno, to je vreme kritike
sujeverja prisutnog u pri-
rodnim religijama, zaštita deizma (kao i
materijalizma), vreme
borbe protiv privilegija i tiranije.
"Jednom će sve biti bolje – to je
naša nada", govorio je Volter.
Ali,
o kakvom je tu razumu zapravo bila reč? U to vreme više
nije cilj posedovanje istine već težnja za
istinom; Enciklopedija je
nastojala da izmeni uobičajeni način mišljenja;
iako su
prosvetitelji stvarali kult razuma na tragu
ideja Dekarta, Spinoze
i Lajbnica, oni su se oslanjali i na Loka time
što su nastojali da
analiziraju ideje i da ih svedu na iskustvo;
razum se ograničava i
kontroliše iskustvom,; obrazac takvog razuma bila
je fizika Njutna
koji ne pita za suštinu sile ili gravitacije
već polazeći iz iskustva
neprestano traži zakone njegovog
funkcionisanja i potom ih
proverava. Prosvetiteljski razum je kritičan i
empirijski, pa tako
povezan sa iskustvom; svojom induktivnošću i
eksperimentalnošću
racionalizam u Engleskoj i Francuskoj počinje
da ruši ranije forme
saznanja - metafizičke sisteme.
Prosvetiteljstvo nije originalno po
svom sadržaju; ono je originalno po dozi
kritičnosti koju nosi u
sebi. Reč je o pokretu koji je zahvatio visoke
slojeve društva,
intelektualce i naprednu buržoaziju;
zadivljuju popularizatorske
sposobnosti prosvetitelja koji nisu stvorili
velike sisteme već su
daleko veću pažnju posvetili širenju svojih
ideja a daleko manju
njihovom produbljivanju; sredstvo
popularisanja tih ideja bile su
akademije, masonske lože, saloni, Enciklopedija, pisma i traktati.
Dok su akademije pod uticajem prosvetitelja
gubile često
preterane apstraktno-literarne forme i
postajale mesto odakle su
se podsticale prirodne nauke, pre svega fizika
i matematika,
masonske lože su u XVIII stoleću postalo veoma
efikasno sredstvo
za širenje prosvetiteljskih ideja, masoni su
bili Gete i Mocart,
Volter i Didro, Lesing i Franklin... U
Engleskoj su masoni nastojali
na trpeljivosti i toleranciji dok su u
romanskim zemljama bili
daleko više politički i antiklerikalno
nastrojeni pa ih je i crkva
osudila već petnaest godina nakon njihovog
zvaničnog
pojavljivanja (1738), no ta osuda nije imala
presudan značaj pa su
|
masonska društva nastavila i dalje da postoje
ali su ubrzo izgubila
svoj progresivni smisao i humani društveni
značaj; dok su saloni
bili mesto susretanja pisaca, umetnika i
naučnika, Enciklopedija
koju čine 17 tomova tekstova i 11 tomova
ilustracija (1751-1772)
nosila je u sebi svu učenost toga vremena;
konačno, to je vreme
koje na mesto dosadnih rasprava počinje da
populariše jednu novu
formu, formu traktata, eseja, kratku, živu,
oštroumnu, polemičku
formu.
Već
nakon nekoliko decenija pokazalo se da svim tim novim
mislima i idejama koje je donela epoha
prosvećenosti nedostaje
organsko jedinstvo i smisao; uskoro je sav taj
materijal objedinio,
izloživši ga kao jedinstvenu celinu ne
propustivši nijedan njegov
deo – Imanuel Kant; živeći u epohi
prosvećenosti Kant je i najveći
filozof te epohe; njegovo učenje je završetak
prosvetiteljskog kre-
tanja budući da Kant završava i istovremeno
prevladava
prosvetiteljstvo.
Iako
postoje različite klasifikacije filozofije, jedno je sigurno:
period od Kanta do Hegela teško da se može
porediti još sa nekim
drugim periodom u istoriji filozofije sem,
možda, s onih nekoliko
decenija koje vezuju Platona i Aristotela. Za
samo nekoliko
decenija javili su se i jedan drugog
smenjivali Kant, Fihte, Šeling,
Hegel; njihova je veličina tolika da su u
zasenak bacili niz filozofa
koji bi u svakom drugom vremenu bili
zvezde-vodilje. Najzaslužniji
za ovaj novi podstrek filozofiji jeste onaj
koji je i na njenom
početku – Imanuel Kant. Nema sumnje da je
njegova filozofija
trajno odredila svu potonju filozofiju kao što
je to nekoliko stoleća
ranije učinio Dekart a u naše doba Huserl.
Filozofija XVII i prve polovine XVIII stoleća zasnivala se na
pretpostavci o istinitosti naučnog znanja
ukoliko ono otkriva
stvarnu strukturu sveta; nenaučno saznanje
smatrano je
zabludom, subjektivnim momentom ljudskog
saznanja a oštru
kritiku tih subjektivnih zabluda nalazimo već
kod Frensisa Beko-
na; ontološki zasnovanu teoriju saznanja
uzdrmao je već Dekart
uvodeći u filozofiju princip subjektivne
verodostojnosti u analizu
bivstvovanja time, što je naglasak stavio na
subjektivne saznajne
sposobnosti čoveka i njegove mogućnosti; ta
subjektivna
verodostojnost istovremeno je i osnova
ontološkog dokaza o pos-
|
tojanju boga; tako ontologija, kao učenje o
supstancijama,
omogućuje zasnivanje i mogućnost istinskog
znanja koje je u
početku podvrgnuto sumnji; naspram ontološke,
gnoseološka
problematika, iako joj se pridaje značajno
mesto, samo je
propedeutika, priprema temelja za izgradnju
filozofije i naukâ.
U
Spinozinom učenju o supstanciji se već od samog početka vidi
kako se teorija saznanja temelji u ontologiji;
shvatanje da
mišljenje nije određeno subjektivnom
strukturom uma već
strukturom predmeta, tj. onim o čemu se misli,
izraženo je stavom:
"istina otkriva i samu sebe i laž";
antipsihološko shvatanje je
najbolje izraženo stavom da je suština
mišljenja u tome da se misli
bivstvovanje i zato, sa stanovišta Spinoze, i
nije neophodno
dokazivati mogućnost istinitog saznanja, već
je osnovno pitanje
posve drugačije: kako je uopšte moguća zabluda? Iz svega ovog
sledi da iako je gnoseologija tokom XVII i
XVIII stoleća bila od
posebnog značaja, ontološko zasnivanje znanja
zauzimalo je
najviše mesto u učenju većine filozofa, bez
obzira na to što se u
naukama više insistiralo na principu
konstrukcije predmeta
saznanja.
|
|
|
|
|
|
|
Comments
Post a Comment