Helenska filozofija

Filozofija nastaje u VI st. pre naše ere na istočnoj obali Egejskog mora, i to kod onih grčkih plemena koja behu u dodiru s drugim narodima - u maloj Aziji u blizini slovenskih plemena, a u južnoj Italiji u blizini Etruraca; jedan od prvih mislilaca, Tales, ponosio se time što je Grk, iako je njegov otac (Eksamies) bio feničanskog porekla; Pitagora (putujući svim znanim zemljama staroga sveta gde je bio uveden u sve misterije toga doba) je do mudrosti došao učeći kod Egipćana, Haldejaca, Feničana i Asiraca. Sve to je još u najstarija vremena davalo povod tvrdnjama kako su Pitagora, Demokrit i Platon svoja učenja preuzeli od istočnih naroda, da bi već u doba Herodota Egipćani nastojali da dokažu kako su kod njih koreni grčke religije. Te tendencije kulminirale su u III stoleću pre naše ere u stavovima kako sva najpoznatija filozofska učenja svoje poreklo imaju na Istoku.     Činjenica je da su preci Helena iz svoje ranije postojbine doneli na Balkansko poluostrvo, zajedno s drevnim oblicima jezika, neke religiozne i moralne predstave koje su zajedničke većini indoevropskih naroda; isto tako, činjenica je da se tek u novoj postojbini, a i pod uticajem istočnih suseda, formirao helenski narod. Najveći uticaj bio je feničanski: od Feničana Grci su dobili alfabet i pismenost, a s merama i monetama, s Istoka dolaze prva znanja iz aritmetike, geometrije i astronomije, ali ne i filozofska znanja, kao što su često govorili aleksandrijski pisci. Ova nekritička tendencija nastavila se i kasnije, sredinom XIX stoleća, delimično pod uticajem starih helenističkih autora koji su imali sklonost da ističu kako je sva mudrost došla s Istoka; u pokušaju da se to dokaže pisano o odnosu Pitagorejaca i Kineza, Elejaca i Indusa, Empedokla i Egipćana, Heraklita i Zaratustre, izazvalo je reakciju pa se počela zastupati teza kako je sva filozofija apsolutno grčka i potpuno autohtona. Istina će biti negde na sredini: filozofiju dugujemo Grcima, ali ona je nastala u njihovom suprot- stavljanju drugim narodima a iz njihove težnje da što bolje odrede sebe i svet u kome žive. Ako je već reč o uticajima sa Istoka, onda su oni svakako dominantni u matematici i astronomiji; prvi mislioci, bez obzira na to što im se pripisuju određene teoreme (Tales, Pitagora), svoja znanja duguju Egipćanima, Feničanima i Haldejcima. Geometrijom su se, kaže Porfirije, od drevnih vremena bavili Egipćani, brojevima i računima Feničani, a Haldejci naučnim proučavanjem nebeskog svoda (Diels, 14, 7).     Međutim, istočni narodi s kojima su do vremena Aleksandrovih pohoda Grci dolazili u dodir, imali su mitologiju i mitsku kosmogoniju, ali nijedan od njih nije imao filozofiju; nijedan od istočnih naroda nije nastojao da prirodno objasni postojanje stvari, a što bi Grcima u tom slučaju moglo da posluži kao izvor ili p- aradigma za stvaranje njihovih teorija. Uzrok nastanku filozofije kod Grka treba tražiti kako u njima urođenoj radoznalosti tako i u geografskom položaju i vremenu u kome su se našli. Živeći u malim gradovima duž razuđene obale Egejskog mora i po ostrvima, Grci su prosto bili "osuđeni" na trgovinu i stalnu ko- munikaciju; već u VII stoleću pre naše ere vodeći trgovački grad jonskog saveza država bio je Milet; nekoliko desetina kilometara dalje beše Efes, dok je od oba grada isto toliko bilo udaljeno ostrvo Samos. Ako se u drugim krajevima grčkog sveta još uvek teško živelo, u ovim gradovima se nagomilava veliko bogatstvo, raskoš prodire sa istoka, počinje da se uživa u lepotama života i porast blagostanja dovodi do stvaranja jedinstvene pojave – kulture. Slobodno vreme i dokolica koriste se za savladavanje slobodnih veština - umetnosti i nauka, kako bismo mi danas rekli, a pogledi na prirodu bivaju sad etički produbljeni i umetnički preoblikovani; bogovi se izjednačuju s moralnim moćima i principima, sa idealima ljudske delatnosti. Budući da nije postojao poseban sveštenički stalež, religija nije sprečavala razvoj mišljenja.     U to vreme vlast aristokratije potiskuju demokratske tendencije koje često koriste istaknuti ali i častoljubivi ljudi, a u nastojanju da uravnoteže interese svih društvenih slojeva, te je tiranija uspostavljena na demokratskim temeljima tipična forma društvenog uređenja u tim krajevima. Poznata su nam i imena ti- rana iz tih vremena: to su Trasibul u Miletu, Polikrat na Samosu, Pitak na Lesbosu, Periandar u Korintu, Pizistrat u Atini, Helon i Hieron u Sirakuzi. Njihovi dvorovi postaju središta intelektualnog života dok aristokrate, lišene političke vlasti, čine opoziciju koja utehu nalazi u bavljenju umetnostima. Heraklit je tipičan primer aristokrate (i po duhu i po poreklu) koji se povlači iz društvenog ži- vota i odaje filozofiranju.     Konačno, to je vreme procvata lirske poezije, potom i satiričke, zatim gnomske (u kojoj nalazimo neka razmišljanja na moralne teme), ali i basni; sve više raspravlja se o moralnim normama i pravilima ponašanja a to je samo znak da su osnove tih normi dovedene u pitanje i sve više ističe se umerenost i princip mere. S punim pravom može se reći kako je to vreme etičkih ideja, vreme kad je narušen sistem vrednosti koji dolazi iz starine i kad pojedinci počinju da traže sopstvene puteve kroz život, te se javlja sve veća potreba za mudrim savetima i preporukama. Nama je to vreme poznato kao vreme sedmorice mudraca od kojih se uvek javljaju imena četvorice: Tales, Solon, Pitak, Bijant, dok se ostala imena1 menjaju, budući da spisak sedmorice mudraca nije pouzdan i nepromenljiv, pošto se u to vreme se ne vodi mnogo računa o hronologiji niti o verovatnoći. Prvo svedočenje o njima nalazimo kod Platona (Protag. 343a) i ono je istorijski malo verodostojno. Politička i društvena uloga koja se njima pripisuje, maksime koje se za njih vezuju, omogućavaju da povežemo Talesa, koji, uz mnoge druge, ima i državničke nadležnosti, Solona, elegijskog pesnika, arbitra političkih borbi u Atini koji odbacuje tiraniju, Perijandra, tiranina sa Korinta; Epimenida, koji je pravi nadahnuti mag... Ovi mudraci se javljaju u vreme krize koja počinje krajem VII i početkom VI stoleća pre naše ere, u vreme kad je kod Grka temeljno uzdrman njihov sistem vrednosti kao i sam poredak sveta. Sve pomenute mudrace odlikuje praktična životna mudrost, poduprta znatnim političkim iskustvom i autoritetom i sasvim je razumljivo što im se počinje pripisivati niz sentenci među kojima je dominantna ničeg previše. “U svojim izrekama ili pesmama oni su istakli i verbalno izrazili vrednosti koje su u pona- šanju i društenom životu građana ostale više ili manje eksplicitne. Ali, njihov mislilački napor nije samo doveo do formulisanja pojmova, on je moralni problem postavio u politički kontekst, povezao ga sa razvojem društvenog života. Uključeni u građanske borbe, a željni da ih zaustave svojom zakonodavnom delatnošću, mudraci su razradili etiku koja je bila u funkciji stvarne društvene situacije, u okviru istorije obeležene sukobom sila, sučeljavanjem grupa, i na pozitivan način definisali uslove za postavljanje poretka u svetu grada” (Vernan, 1990, 88).     Kao posledica velike količine nakupljenih znanja sve više se javljala potreba za njihovom sistematizacijom; to su činili učeni ljudi ili grupe znalaca i ne slučajno u velikim i slavnim, moćnim gradovima kao što su Milet, Kroton, Eleja ili Abdera. Njima su se pridruživali i pesnici koji su u svojim epskim delima nastojali da izgrade obrazce pravog, moralnog života ali i da daju mitsko objaš- njenje prirodnih pojava. U ovom drugom slučaju imali smo kosmogonijsku poeziju koja je sve više nastojala da nešto kaže i o poreklu stvari i uticaju prirodnih sila na život ljudi. Mnogi od tih pesnika, koje Aristotel naziva teolozima što sve tumače iz mraka, kao što su Hesiod i Epimenid, kao prvobitnu silu vide haos ili noć; njih bismo mogli shvatiti i kao prve predstavnike ideje evolucioniz- ma budući da poreklo stvari traže "idući unazad", u tamnim počelima. Uporedo s njima Ferekid iz Sira, savremenik prvih mislilaca, ističe Zevsa, Vreme i Zemlju kao prva počela; već to nam jasno govori da se sve više traže racionalna počela i da se ova hoće objasniti na razumu pristupačan način. Konačno, počela su se mogla videti u svemu što nas okružuje - u vatri ili zemlji, u vodi ili vazduhu, a Pitagora, sin pečatoresca Mnesarha sa Samosa, prvi je uveo izraze filozof i filozofija, objasnivši ih pritom kao oznake aktivnosti usmerene na čisto saznavanje i posmatranje božanskih stvari (Žunjić, 1995, 8/19), a za počelo (temelj svega što jeste) označio brojeve.